بررسی واقعیت تولید و مصرف کاتالیست در ایران – گزارشی که باید شفاف‌تر باشد!

طبق اعلام انجمن صنفی تولیدکنندگان کاتالیست ۱۱۴ نوع جاذب و کاتالیست در ایران تولید تجاری شده که این کالاها تحت کنترل گمرک جمهوری اسلامی برای نظارتشان در ورود به کشور قرار دارد.  که این لیست در انتهای گزارش قرار گرفته شده است.

دسته‌بندی کاتالیست‌ها و جاذب‌های تولید شده در ایران

کاتالیست‌ها و جاذب‌های اعلام شده در لیست انجمن تولیدکنندگان جاذب و کاتالیست ایران ، بر اساس عملکرد و حوزه کاربرد، به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:

الف) کاتالیست‌های پالایشگاهی و حذف آلاینده‌ها

1. کاتالیست‌های حذف گوگرد (Desulfurization)
   • کاتالیست‌های فرآیند Claus و بازیافت گوگرد (Fe₂O₃/Alumina, TiO₂ Base)
   • کاتالیست‌های تصفیه هیدروژنی ترکیبات گوگردی (HDS, GHDS, KHDS, NHDS)
   • کاتالیست‌های TGT (Tail Gas Treatment)
   • جاذب‌های گوگردگیری مبتنی بر ZnO
2. کاتالیست‌های هیدروتریتینگ (Hydrotreating)
   • کاتالیست‌های تصفیه گازوئیل و سوخت‌های میان تقطیر (GHT, DHT)
   • کاتالیست‌های حذف فلزات سنگین (HDM)
   • کاتالیست‌های هیدرودی‌نیتروژن‌دار کردن (HDN)
3. کاتالیست‌های هیدروکراکینگ (Hydrocracking)
   • Mild Hydrocracker
   • Severe Hydrocracker
   • ISOMAX Hydrocracking Catalyst
4. کاتالیست‌های کراکینگ سیال بستر (FCC, RFCC)
   • کاتالیست‌های FCC برای افزایش عدد اکتان بنزین
   • RFCC برای فرآوری باقیمانده‌های سنگین نفتی

ب) کاتالیست‌های فرآیندهای پتروشیمی

1. کاتالیست‌های ریفورمینگ و تولید هیدروژن
   • کاتالیست‌های ریفورمینگ بخار (Primary & Secondary Steam Reforming)
   • ریفورمینگ کاتالیستی (CCR, CRU)
   • کاتالیست‌های ریفورمینگ اتوترمال (Auto-thermal Reforming Catalyst)
2. کاتالیست‌های سنتز شیمیایی
   • کاتالیست‌های سنتز آمونیاک و متانول (Ammonia & Methanol Synthesis)
   • کاتالیست‌های تولید فرمالدهید (Iron-Molybdenum Catalyst)
   • کاتالیست‌های اکسیداسیون اتیلن به اتیلن اکسید
3. کاتالیست‌های پلیمریزاسیون و ایزومریزاسیون
   • کاتالیست‌های پلیمریزاسیون پلی‌پروپیلن (PP Catalyst)
   • کاتالیست‌های ایزومریزاسیون ترکیبات نفتی (Zeolite Isomerization)
   • کاتالیست‌های آلکیلاسیون و ترانس‌آلکیلاسیون

ج) کاتالیست‌های زیست‌محیطی و تصفیه آلاینده‌ها

1. کاتالیست‌های کاهش آلاینده‌های نیتروژنی (De-NOx, SCR)
2. کاتالیست‌های حذف VOCs و تصفیه هوا
3. کاتالیست‌های تصفیه گازهای خروجی خودرو (DPF, Catalytic Converters)

📊 دسته‌بندی لیست ارائه‌شده به دو گروه کاتالیست و جاذب

بر اساس لیستی که ارائه شده است، ترکیبات موجود را می‌توان در دو دسته‌ی کاتالیست‌ها (Catalysts) و جاذب‌ها (Adsorbents) تقسیم‌بندی کرد. کاتالیست‌ها نقش تسریع‌کننده در واکنش‌های شیمیایی دارند، درحالی‌که جاذب‌ها برای جذب و حذف ناخالصی‌ها از سیالات (گاز یا مایع) استفاده می‌شوند.

📌 ۱. کاتالیست‌های شیمیایی (Catalysts)

✅ کاتالیست‌های مورد استفاده در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، شیمیایی و زیست‌محیطی:

1. Claus و O₂ Scavenging (Fe₂O₃/Alumina)
2. Hydrolysis Claus (TiO₂ Base)
3. Sulfur Tail Gas Hydrogenation of Catalyst (TGT)
4. Upgraded TiO₂ – Al₂O₃ Catalyst for Sulfur Recovery
5. Titania Promoted Alumina
6. Tail Gas Treatment (TGT)
7. Sulfur Removal / Sulfur Guard / Zinc Oxide (ZnO)
8. Medium to High Temperature Adsorbent (ZnO Base)
9. Promoted Zinc Oxide Catalyst
10. Dechlorination Catalyst = Chlorine Removal
11. Ultra-Purification Catalyst
12. COS Hydrolysis Catalyst
13. Methyl to Propylene Catalyst (MTP)
14. Oxychlorination Catalyst
15. Low Temperature Shift Conversion (LTSC)
16. High Temperature Shift Conversion (HTSC)
17. Pre-Reforming Catalyst
18. Primary Steam Reforming Catalyst
19. Secondary Steam Reforming Catalyst
20. High Active Midrex Catalyst (DRI Reforming Catalyst)
21. High Active Pered Catalyst (DRI Reforming Catalyst)
22. Semi-Active DRI Catalyst
23. Endothermic Gas Generation Catalyst
24. Inert DRI Catalyst
25. Autothermal Reforming Catalyst
26. Naphtha Hydrodesulfurization Catalyst (NHDS / NHT)
27. Gasoline Hydrodesulfurization Catalyst (GHDS)
28. Natural Gas Hydrodesulfurization Catalyst (Organic Sulfur Removal Catalyst)
29. Gas Oil (Diesel) Hydro-Treating Catalyst (GOHDS / GHT / DHT)
30. Residue Crude Desulfurization Catalyst (RCD)
31. Hydrogenation Catalysts
32. Dehydrogenation Catalysts
33. Hydrocracking Catalyst (ISOMAX)
34. Mild Hydrocracker
35. Severe Hydrocracker
36. Hydro-Processing Catalyst
37. Acetylene Hydrogenation Catalyst
38. Methanation Catalyst
39. Methanol Synthesis Catalyst
40. Formaldehyde Synthesis Catalyst (Iron-Molybdenum Catalyst)
41. Ammonia Oxidation Catalyst
42. Ammonia Converter Catalyst
43. Ammonia Cracking Catalyst
44. Ammonia Synthesis Catalyst
45. Ammonia Dissociation Catalyst
46. Sulfuric Acid Catalyst (V₂O₅)
47. Benzene Chlorination Catalyst
48. Reduction Catalyst (WV/TiO₂)
49. Butane Isomerization Catalyst
50. Naphtha Isomerization Catalyst
51. Zeolite Isomerization Catalyst
52. Xylene Isomerization and Ethylbenzene Dealkylation Catalyst
53. Alkylation and Trans-Alkylation Catalyst
54. Ethylene Oxidation to Ethylene Oxide Catalyst
55. Xylene and Ethylbenzene Isomerization Catalyst
56. Fluid Catalytic Cracking (FCC)
57. Residue Fluid Catalytic Cracking (RFCC)
58. Paraffin Dehydrogenation Catalyst
59. Olefin and Deolefin Hydrogenation Catalyst
60. C4 & C5 Cuts Olefin and Deolefin Hydrogenation
61. Olefin, Deolefin, and Aromatics Selective Hydrogenation
62. Platforming Catalysts (CRU / CCR)
63. Reforming Catalysts (CCR / CRU)
64. Hydrodenitrogenation (HDN) Catalyst
65. De-Aromatization Catalyst
66. Nitric Acid Catalyst
67. Hydro-Demetallization Catalyst (HDM)
68. Fats, Fatty Acid, Vegetable & Edible Oil Hydrogenation Catalyst
69. Gauze Catalyst (Nitric Acid)
70. Raney Nickel Catalyst
71. Selective Oxidation Impurity (Pt – Al₂O₃)
72. Isomerization Catalysts
73. De-Alkylation Catalysts
74. Supported Catalysts with Nickel Compounds
75. Supported Catalysts with Precious Metals (Pt, Pd, Rh, etc.)
76. Environmental Catalysts
77. VOC Removal Catalyst
78. Selective Catalytic Reduction (SCR)
79. De-NOx Catalyst
80. De-N₂O Catalyst for CDM in Nitric Acid Plant
81. Purification (SCR) Catalyst

📌 ۲. جاذب‌های صنعتی (Adsorbents)

✅ جاذب‌هایی که برای جذب ناخالصی‌ها و تصفیه سیالات استفاده می‌شوند:

1. High Purity Alumina
2. Activated Alumina
3. Activated Carbon
4. Mercury Guard (Alumina Base)
5. Molecular Sieve 3A, 4A, 5A, 13X
6. Sulfur Guard
7. Activated Alumina (Desiccant, HCl and HF Removal, CO₂ Removal, Mercaptan Removal)
8. Purification Base on Activated Clay (BTX)
9. Inert Grading / Inert Ceramic
10. Grading Material
11. Catalyst Guard (Catalyst Bed Grading, Bed Topping, Catalyst Bed Protection, Particulate Trap)
12. Benzene Guard
13. Graphene and Carbon Nanotube
14. Nano Silicon Oxide
15. Nano Aluminium Oxide
16. Gamma Alumina
17. Alpha Alumina
18. Zeolite
19. Sodium Aluminum Silicate
20. Hydro Finishing
21. Hydro Dewaxing

🔹 از بین لیست ۱۱۴ موردی که ارائه شده بود: ✔ ۸۱ مورد، کاتالیست شناخته می‌شوند (Catalysts).
✔ ۲۱ مورد، جاذب صنعتی هستند (Adsorbents).

📌 برخی مواد مانند “Activated Alumina” و “Zeolite” بسته به کاربرد می‌توانند هم در گروه کاتالیست و هم در گروه جاذب قرار بگیرند.

🔥 این دسته‌بندی دقیق می‌تواند به تصمیم‌گیری بهتر در تحلیل وضعیت تولید و مصرف کاتالیست‌ها و جاذب‌ها در ایران کمک کند.

واقعیت بومی‌سازی کاتالیست در ایران؟!

صنعت کاتالیست و جاذب‌های صنعتی در ایران طی سال‌های اخیر، همواره یکی از موضوعات مهم و استراتژیک در صنایع پالایش، پتروشیمی و محیط زیست بوده است. ادعای بومی‌سازی ۹۷ درصدی کاتالیست‌ها که توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی منتشر شده، با توجه به داده‌های موجود، با چالش‌های جدی در تأییدپذیری مواجه است.

از یک طرف، آمار گمرک ایران در سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که ۳۹ میلیون دلار واردات کاتالیست انجام شده است که ۳۰ تا ۴۰ درصد مصرف داخلی را پوشش می‌دهد. این عدد در سال‌های قبل به ترتیب ۴۰ میلیون دلار در ۱۴۰۱ و ۵۳ میلیون دلار در ۱۴۰۰ بوده است.
از سوی دیگر، انجمن تولیدکنندگان جاذب و کاتالیست ایران با گردآوری داده‌های تولیدکنندگان داخلی، فهرستی از ۱۱۴ نوع کاتالیست و جاذب تولید داخل را منتشر کرده است. اما این انجمن تاکنون هیچ گزارش شفافی از میزان واقعی استفاده صنعتی، عملکرد عملیاتی و کارنامه‌ی بهره‌برداری از این کاتالیست‌ها ارائه نکرده است.

🔴 سؤال اصلی اینجاست:
📌 این ۱۱۴ نوع کاتالیست ایرانی، در چه مجتمع‌هایی، با چه میزان استفاده، طی چه بازه‌ی زمانی و تحت چه شرایط عملیاتی تست و بهره‌برداری شده‌اند؟!
📌 چند درصد از واحدهای صنعتی ایران مانند متانول، آمونیاک و فرآورده‌های پالایشی، به‌طور کامل با کاتالیست‌های ایرانی فعالیت می‌کنند؟!
📌 آیا واقعاً ادعای خودکفایی ۹۷ درصدی کاتالیست‌ها در تولید صنعتی صحت دارد؟!

در این گزارش، با رویکردی تحلیلی و تخصصی، نگاهی دقیق‌تر به واقعیت‌های موجود در صنعت کاتالیست ایران خواهیم داشت.

۱. وضعیت واقعی تولید و مصرف کاتالیست در ایران

الف) شرکت‌های تولیدکننده کاتالیست و جاذب در ایران

🔹 اعضای انجمن تولیدکنندگان جاذب و کاتالیست ایران شامل شرکت‌های:

• گسترش فناوری خوارزمی
• رنگینه و کاتالیست پارس
• نیتل پارس
• شرکت نفت و گاز سرو
• اکسیر نوین فرآیند
• نانوپارس اسپادانا
• شرکت شیمیایی بهداش
• سرامیک‌های صنعتی اردکان
• ایران دلکو
• پرتو فرازان آویژه کیمیا
• صنعت آفرین
• اسمارت کاتالیست
• شرکت گهرسرام

🔹 وضعیت بازار داخلی:

• عمده واردات شامل کاتالیست‌های پیچیده پالایشگاهی و پتروشیمیایی است.
• بومی‌سازی کامل در بخش کاتالیست‌های زیست‌محیطی و پلیمری هنوز محقق نشده است.

🔹 ۱.۱ آمار واردات کاتالیست و سهم بازار داخلی
📊 طبق آمار گمرک ایران:
✔ سال ۱۴۰۲: ۳۹ میلیون دلار واردات (۳۰ تا ۴۰ درصد مصرف داخلی)
✔ سال ۱۴۰۱: ۴۰ میلیون دلار واردات
✔ سال ۱۴۰۰: ۵۳ میلیون دلار واردات
✅ایران کاتالیست: متوسط ارزش تقریبی بازار سالانه کل کشور : ۱۵۰ میلیون دلار (بادرنظرگیری دوره متوسط مصرف)

📌 این آمار به وضوح نشان می‌دهد که وابستگی به واردات همچنان بسیار جدی است.

🔹 ۱.۲ فهرست ۱۱۴ نوع کاتالیست داخلی، بدون کارنامه‌ی بهره‌برداری!
✔ انجمن تولیدکنندگان جاذب و کاتالیست ایران توانسته فهرستی از تولیدات داخلی را تهیه کند.
❌ اما تاکنون گزارشی از عملکرد واقعی این کاتالیست‌ها در مجتمع‌های صنعتی، نرخ جایگزینی، شرایط عملیاتی و دوره مصرف ارائه نشده است.

💡 این یک حلقه‌ی مفقوده‌ی حیاتی در توسعه‌ی صنعت کاتالیست ایران است!

🔹 ۱.۳ چند درصد فرآیندهای صنعتی کاملاً با کاتالیست‌های ایرانی انجام می‌شوند؟
📌 هیچ گزارش مستندی از اینکه چه تعداد واحد صنعتی تولید متانول، آمونیاک، پالایشگاه یا پتروشیمی به‌طور کامل از کاتالیست‌های ایرانی استفاده می‌کنند، منتشر نشده است.
❌ بدون انتشار این اطلاعات، ادعای بومی‌سازی ۹۷ درصدی صرفاً یک ادعای غیرقابل تأیید است.

📌 ۲. بررسی چالش‌های تولید کاتالیست در ایران

✅ ۲.۱ چالش‌های فنی:
🔹 محدودیت در تولید کاتالیست‌های پیشرفته مانند پلیمریزاسیون، ایزومریزاسیون و هیدروکراکینگ
🔹 وابستگی به فلزات گران‌بها مانند پلاتین، پالادیوم، رنیوم و مولیبدن
🔹 چالش در افزایش طول عمر و کاهش افت فعالیت کاتالیست‌های داخلی

✅ ۲.۲ چالش‌های اقتصادی، سیاسی و رقابتی:
🔹 عدم اعتماد برخی از مجتمع‌های صنعتی به کاتالیست‌های داخلی
🔹 رقابت شدید با برندهای بین‌المللی (BASF، Albemarle، Axens، Clariant)
🔹 محدودیت در صادرات کاتالیست ایرانی به دلیل محیا نبودن شرایط سیاسی کشور و یا عدم توان فنی به لحاظ حضور در کشورهایی با فرهنگ و فضای سیاسی نزدیک مانند روسیه و ونزوئلا  

📌 ۳. راهکارهای پیشنهادی برای شفاف‌سازی و توسعه صنعت کاتالیست

💡 برای اینکه ایران واقعاً در مسیر خودکفایی حرکت کند، نیاز به تدوین و انتشار گزارش‌های شفاف از عملکرد کاتالیست‌های داخلی در مجتمع‌های صنعتی وجود دارد. پیشنهادات زیر در این راستا ارائه می‌شود:

🛠 ۳.۱ ایجاد پایگاه داده ملی عملکرد کاتالیست‌های ایرانی

📌 لازم است هر تولیدکننده و هر مجتمع صنعتی اطلاعات زیر را ارائه کند:
✔ نام مجتمع و نوع فرآیند (پالایشگاه، متانول، آمونیاک، پتروشیمی و…)
✔ نام کاتالیست استفاده‌شده و میزان مصرف
✔ شرایط عملیاتی (دما، فشار، ترکیب خوراک)
✔ بازه‌ی زمانی بهره‌برداری و طول عمر کاتالیست
✔ مقایسه عملکرد با نمونه‌های وارداتی

🔴 بدون این اطلاعات، نمی‌توان درباره بومی‌سازی واقعی کاتالیست‌ها قضاوت کرد.

📊 ۳.۲ توسعه تحقیق و توسعه (R&D)

✔ افزایش سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید کاتالیست
✔ بهبود کیفیت و افزایش طول عمر کاتالیست‌های داخلی
✔ کاهش وابستگی به واردات مواد اولیه خاص از طریق تولید بومی

پیشنهادات استراتژیک برای توسعه صنعت کاتالیست در ایران

✅ ۱. توسعه‌ی تحقیق و توسعه (R&D) در دانشگاه‌ها و مراکز صنعتی
✅ ۲. ایجاد پایگاه داده‌ی صنعتی برای ثبت سوابق استفاده و عملکرد کاتالیست‌های ایرانی
✅ ۳. سرمایه‌گذاری در تولید فلزات گران‌بها برای کاهش وابستگی به واردات
✅ ۴. توسعه‌ی همکاری‌های بین‌المللی و اخذ گواهینامه‌های بین‌المللی برای صادرات
✅ ۵. افزایش تولید و بهبود فرمولاسیون کاتالیست‌های پلیمری و زیست‌محیطی

📌 نتیجه‌گیری: آیا ایران در مسیر خودکفایی واقعی کاتالیست قرار دارد؟

🔴 ادعای خودکفایی ۹۷ درصدی کاتالیست‌های مصرفی در ایران بدون داشتن مستندات شفاف و گزارش‌های عملیاتی، غیرقابل اثبات است.
🔹 حداقل ۳۰ تا ۴۰ درصد بازار هنوز متکی به واردات است و بدون اطلاعات دقیق از عملکرد کاتالیست‌های ایرانی در واحدهای صنعتی، نمی‌توان درباره کیفیت و جایگزینی آن‌ها نظر قطعی داد.

هیچ مرجعی تاکنون در فضای شناسایی بازار یا ایجاد یک سند شفاف از انواع و میزان کاتالیست های مصرفی صنایع مختلف اعم از دارو، غذا، نفت،گاز، فولاد، پتروشیمی و صنایع پایین دستی آن و صنایع خرد مانند عملیات حرارتی و… گزارشی ارائه نکرده است. (شایان ذکر است طبق توافقات صورت گرفته که گروه تحلیلی ایران کاتالیست این پروژه را با همکاری نهادهای سایست گذار در برنامه کوتاه مدت خود قرار داده است)
💡 شفاف‌سازی اطلاعات و انتشار گزارش‌های مستند از عملکرد کاتالیست‌های داخلی، کلید حل این چالش است.

📢 ایران کاتالیست به عنوان مرجع تحلیلی صنعت کاتالیست ایران، خواستار ارائه‌ی داده‌های دقیق از عملکرد واقعی کاتالیست‌های داخلی در صنایع کشور است.
🔹 بدون این اطلاعات، نمی‌توان ادعای خودکفایی را پذیرفت!

✍ گروه تحلیلی ایران کاتالیست

کاتالیست های تولید داخل به همراه HS-CODE  و کد تعرفه مروبطه